Мемлекетте, әдетте, оның дамуында үстем позицияға ие салалар бар. Біздін еліміздің батыс облыстарында XX ғасырдың басынан бастап көмірсутек шикізатының едәуір қоры ашылды. Мұнай және газ кен орындарын, әсіресе Қазақстанның тәуелсіздік жылдарында жедел игеру мұнай-газ саласын ел экономикасының локомотивіне айналдыруға мүмкіндік берді.
Ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында мемлекет экономикасының және атап айтқанда мұнай-газ саласының жедел дамуына айтарлықтай оң әсер еткен шетел инвестицияларын тарту үшін ашылған және игеріле бастаған алып кен орындары өз орнын тапқандай заман талабына сай болды.
Әрбір ұрпақ мемлекетіміздің қалыптасуына өз үлесін қосып келеді, олардың арасында өндіріс командирлері, еңбекте жаңа және жаңа биіктерге қол жеткізуге жетекші ұжым ерекше көрінеді. Жас ұрпақ осы тамаша адамдардың өмірін білуі тиіс. Бұл санатқа барлық саналы ғұмырын мұнай-газ саласын дамытуға арнаған мұнайшы-ардагер, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Б.С.Сағынғалиев жатады.
Сағынғалиев Бөлекбай Сағынғалиұлы 1927 жылы Гурьев (казіргі Атырау) облысы, Мақат ауданы, Доссор кентінде дүниеге келген. 1951 жылы академик И.М.Губкин атындағы Мәскеу мұнай институтын «тау-кен инженері» мамандығы бойынша бітірген.
Еңбек жолын 1944 жылы «ҚазМұнай барлау» трестінің жұмыс жабдықтау бөлімінің тексеруші-бақылаушысы болып бастаған. Институтты бітіргеннен кейін мастер көмекшісі, мұнай өндіру мастері, газ кәсіпшілігі бастығы, «Қошқар», «Доссор», «Мақат» және «Қаратон» Мұнай кәсіпшілігі басқармасының бас инженері, «Қазақстанмұнай» бірлестігінің бөлім бастығы болып жұмыс істейді. 1960 жылы ҚазКСР Халық шаруашылығы Кеңесінің Мұнай және газ өнеркәсібі бөлімінің бастығы болып тағайындалады. 1963-1969 жылдары Қазақстан Компартиясы ОК ауыр өнеркәсіп бөлімі меңгерушісінің орынбасары кызметін атқарады.
1969 жылы Бөлекбай Сағынғалиұлы «Қазақстанмұнай» бірлестігі бастығының орынбасары болып, 1971 жылы «Ембімұнай» бірлестігінің бас директоры болып тағайындалды. Осы лауазымда ол 15 жыл бойы жұмыс істейді.
Біздің тығыз қарым-қатынасымыз 1970 жылдың жазында мен Гурьев облыстық комсомол комитетінің бірінші хатшысы болып сайланғанда жалғасты, ал Б.С.Сағынғалиев Гурьев қаласында орналасқан «Казахстаннефть» бірлестігінің орталық кеңсесінде жұмыс істеді.
Бұрын мен ол туралы баспасөзден білдім,сондай-ақ мен жұмыс істеген зауытта бірнеше рет кездестірдім, бірақ жерлес сияқты Бөлекбай Сағынғалиұлының отбасыммен егжей-тегжейлі араласуы туралы Доссор кентінде тұрған ата-анам айтатын.
Менің әкем Тәжіқара Алдоңғарұлы және оның төрт ағалары Доссор өнеркәсіптік кен орындарында (1911 ж.) игеріле бастағанда Болекбай Сағынғалиұлының әкесі – Сағынғалимен «Ағайынды Нобельдер» компаниясында жұмыстас болған. Мектеп бітіргеннен кейін менің ата-анам. Сағынғалидың ұлы Болекбай Мәскеу мұнай институтында оқыған, ал казір улкен бастык болып жұмыс істейді, міне, кімнен үлгі алу керек деп айтатын.
Б.С.Сағынғалиев «Ембімұнай» бірлестігінің бас директоры қызметіне кіріскеннен кейін мұнай Ембісін дамытуды белсенді жалғастырды. Алайда, Болекбай Сағынғалиұлы жүргізген мұнай Ембісінің жай-күйін талдау оны қайта жандандыруға үлкен қаражат тартудың пайдасына емес, яғни болашақсыз деп саналды.
Ашылған тұзүсті мұнай кен орындары өз мүмкіндіктерін сарқып, жыл сайын мұнай өндіруді азайу процесі ұлғайды, ал жаңа кен орындарын барлауға кірісу үшін одақтық министрліктер алдында негізді дәлелдер болмады. Батыс Сібір материалдық және каржы қаражатын бағыттау үшін басым болып,сондай-ақ КОКП ОК және КСРО үкіметінің қабылданған каулысына сәйкес Маңғышлақ аймағы ірі отын-энергетика кешені құрылды. Қалыптасқан жағдайдан бірден-бір шығудын жолы – жоғары тұрған шаруашылық, партиялық-кеңес ұйымдарын терең тұзасты құрылымдарды геологиялық барлау зерттеулеріне қаражат салу қажеттігіне сендіру. Ірі мұнай шоғырының ашылуы өңірдің әлеуметтік-экономикалык дамуын күрт жақсартуға мүмкіндік берер еді.
Оңтүстік Ембі ауданындағы жоғары перспективалы тұзасты шөгінділерді зерттеу 70-ші жылдардың басынан бастап «Ембімұнай» бастамасы бойынша дамыды.
1971 жылы Атырауда Кеңес Одағының мұнайшы-геологтарының слетінде Ембі өңірінің тағдыры талқыланды. Тұз шөгінділерінің астында 4-5 мың метр тереңдікте орналасқан ресурстарға қатысты ұсыныстар ұсынылды, ал бұрғылау және өндіру жөніндегі ерте жұмыстар жердің үстіңгі қабығынан жүзеге асырылды.
1971 жылдың тамызында КСРО Мұнай өнеркәсібі министрі В.Д.Шашин «Қазақстанның батыс облыстарында геологиялық барлау жұмыстарын күшейту және мұнай және газ өнеркәсібін дамыту жөніндегі шаралар туралы» бұйрыққа қол қойды.
Геологиялық зерделенудің жеткіліксіздігі, дайындалған құрылымдар корының болмауы және аса күрделі тау-кен геологиялық жағдайлары мұнда елеулі ғылыми және өндірістік күштерді тартуды, сондай-ақ жұмыстардың техникалық деңгейін арттыруды талап етті. Геологиялық зерттеуге, күрделі технологиялық, техникалық және ұйымдастырушылық міндеттерді шешуге қорларды іздеу, барлау және бағалау кезеңінде КСРО-ның 20-дан астам ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық және өндірістік ұйымдары, оның ішінде ҚР Ұлттық Ғылым академиясының Геология институты, Қазақ мұнай геологиялық барлау ғылыми-зерттеу институты «Саратов нефтегеофизика», «Ембімұнайгеофизика» геофизикалық трестері және т.б. Каспий маңы ойпатында, оның шығыс болігінде тұзүсті мұнайын іздеу тұз асты шөгінділерін зерттеумен ауысты. Жүйелі және бағытталған геологиялық-геофизикалық зерттеулер Каспий маңы ойпатының докунгур шөгінділерінің құрылысы туралы көптеген жаңа және аса құнды мәліметтер әкелді. Бұл көптеген геологиялық-геофизикалык деректер жаңа гравиметриялық, магнитті схемаларды, сондай-ак іргетас пен ойпаттың тұзасты кешені бетінің бірқатар құрылымдық схемаларын жасауға мүмкіндік берді.
Тұзасты құрылымдарды іздестіру-барлау бұрғылауына дайындау мақсатында егжей-тегжейлі сейсмикалық жұмыстар негізінен оңтүстіқте, теңіз маңы аймағында жүргізілді. Бұл тұзасты шөгінділер бұрғылау үшін қол жетімді тереңдіктерде (4000-5000 м) жататынына байланысты болды. Осы жұмыстардың нәтижесінде барлығы 12 перспективалық құрылым дайындалды, олардың ішінде Теңіз кен орнының көтерілуі де болды (1975 ж.).
1975 жылы «Ембімұнай» бірлестігі Геология және қазбаларды барлау әзірлеу институтымен бірге теңіз тұзасты құрылымына бір-бірінен шамамен 10 км қашықтықта 1, 2 және 3 нөмірі бар үш іздеу ұңғымасынан тұратын бейін салуды негіздеді.
1976 жылы «Ембімұнай» бірлестігінің басшылығы, қазақстандық ғалымдар, геологтар және геофизиктер кен орнының перспективалылығын дәлелдеу үшін КСРО Мұнай өнеркәсібі министрі Ерофеевке Мәскеуге барды. Министрмен болған кеңеске Мәскеу мен Ленинградтың түрлі ғылыми-зерттеу институттарының көптеген академиктері, ғылым докторлары мен профессорлары қатысты, олар 4000-5000 м терендікте мұнай барына күдіктенген болатын. Олар «Егер бар болса, бұл конденсат немесе газ» деген еді. Алайда, екі күндік пікірталастан кейін қазақстандық мұнайшылар Теңіз кен орнында мұнай бар екеніне сендірді!
1976 жылдың мамыр айында үш ұңғыманы бұрғылауға рұксат алынды, ал шілде айында 3950 м тереңдікте тұз асты шөгінділерін ашып, 4050 м белгісінде карқынды мұнай юелгілері бар төменгі карбонатты қабаттын шайылған мұнай қанықпаған жыныстарына кірді
Сынау үшін тиісті коррозияға қарсы құрал-жабдықтар қажет болды. Сол уақытта КСРО-да осы сала бойынша тәжірибе де, сондай-ақ бірде-бір ұқсас мұнай кен орны болмаған. Қазақстандық мұнайшылар тұзасты шөгінділерден осындай тереңдіктерден комірсутек алған алғашкы болып шықты.
Қысқа мерзімде, қолда бар отандық жабдықтарды есепке ала отырып, кем дегенде қысқа мерзімді сынақ жүргізуге мүмкіндік беретін сынамалау схемасы әзірленді. Осы схема бойынша сынақтар жүргізу кезінде 1979 жылдың желтоқсанында тәулігіне 475 текше метр дебитпен мұнайдың бурқақты ағыны алынды және сынақ сипаты бойынша мұнда мұнайдың және еріген газдың өте ірі жиналуы анықталғаны белгілі болды, бұл іс жүзінде 1-Тенгиз кен орнының пақты ашылуы болып табылады. Тенгиздегі түз асты мұнайының ашылуы Қазақстандағы комірсутектердің барланған қорларының көлемін екі есеге арттырды.
1981-1982 жылдары теңізде 52,3 мың метр бойы іздеу-барлау үңғымалары бұрғыланды. 1982 жылы мұнай қорларын жедел есептеу жүргізілді. Сол жылы Тенгизден солтүстік-шығысқа қарай 20 км жерде іздеу-барлау бұрғылау арқылы Королевское мұнай кен орны ашылды. «Прорванефть» мұнай-газ өндіру басқармасы базасында Тенгиз кен орнында бұрғыланған ұңғымаларды балансқа қабылдау және одан әрі қызмет көрсету үшін 1983 жылдың маусымында «Тенгизнефть» мұнай-газ өндіру басқармасы құрылды, оның бірінші бастығы болып Б.Д.Елеманов тағайындалды.
1993 жылдың сәуір айында Тенгиз кен орнында «Тенгизшевройл» Қазақстан-американдық бірлескен кәсіпорны құрылғанға дейін барлығы 421000 метр бойы бұрғылау көлемімен 100 ұңғыма бұрғыланды.
Б.С.Сағынғалиев, кәсіпқой ретінде, алып Тенгиз кен орны – XX ғасырдың ең ірі жобасы екенін біле отырып, жеңіске деген сенімнін үлгісі бола отырып, аяғына дейін нық тұрып, тұрақтылық, сенімділік танытып, оған қол жеткізді. Тек 1986 жылы ғана КСРО-ның қорлар жөніндегі мемлекеттік комиссиясы ресми түрде Тенгиздегі «қара алтынның» бастапқы баланстык қорын 2 млрд 648 млн тонна, ал бастапқы алынатын қорлар – 943 млн тонна деп белгіледі. Кен орындарының көлемі барлық болжамдардан асып түсті. Қазақстанның «мұнай алыбы» – Тенгиз тарихы осылай басталды. Егер Тенгиздегі жалғыз окиға болмаса, бірегей оқиға туралы еске түсіру орынды болар.
1985 жылдың 24 маусымына қараған түні Тенгиз кен орнының №37 ұңғымасында 4467 метр тереңдікте бұрғылау қашауы 5 метрге өнімді қабатка кірген кезде, күкірттің өткір иісі бар сарғыш фонтан бұрғылау қондырғысын шыңына дейін тескен. 200 метрден астам биіктіктегі өрт 400 тәулік тоқтамай, әлемге әйгілі мұнай компанияларының назарын аудара отырып, өзінің мұнай мен газдың сарқылмайтын қорларының бар екендігі туралы әлемге хабарлағандай болды.
КСРО Мұнай өнеркәсібі министрлігінің және оның бөлімшелерінің жұмысында көп қателіктер қоршаған ортаға кауіпті компоненттердің жоғары қысымымен, температурасымен және құрамымен мұнай мен газға терең тұзасты құрылымдарды игеру ісінде анықталды. Сағынғалиев тәулік бойы, №37 ұңғыманың алауына жақын жерде тұрып, апатты бағындырғанша, осы ұзақ мазасыз және өте қауіпті күндердің бәрінде оз штабымен бірлестікке басшылық жасады.
Б.С.Сағынғалиев Ембі мұнай дамуып белсенді жалғастырды. Оның бастамасын КСРО Мұнай өнеркәсібі министрлігі қолдады, және оте қысқа уақыт ішінде бірлестік құрамында «Ембанефтьгеофизика» басқармасы. Балықшы барлау бұрғылау кәсіпорны, бірнеше құрылыс жөндеу басқармалары құрылды. Кең ауқымды геологиялық барлау және геофизикалық жұмыстар өз нәтижесін берді. Жиырма шақты мұнай және газ кен орны ашылды, олардың арасында Тенгиз, Королевское, Досмухамбетовское бар.
Өндірістік үдеріске ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізу қарқынының күшеюі арқасында мұнай өндіру көлемі мен өндірістік жетістіктер айтарлықтай арта түсті. «Эмбанефть» бірлестігі, оның бөлімшелері, сондай-ақ ұжым мүшелері бірнеше рет Бүкілодақтық социалистік жарыстың жеңімпаздары болып шықты. Осы қорытындылары бойынша ондірістің жоғары көрсеткіштері үшін Қызыл Тумен және КСРО мен Республиканың ордендерімен марапатталған.
Өндірістік базалардың кеңеюімен қатар, Гурьев қаласының шағын аудандары мен облыс мұнайшыларының елді мекендерін әлеуметтік мәдени-тұрмыстық нысандарының тұрғызылуы қарқыны жылдамдатыла бастады. Мұнайшы мамандарды даярлау үшін оқу комбинаттары ашылды. Стипендияны төлеу арқылы ондіріс есебінен жастар Республиканың оқу орындарында, сондай-ак КСРО-ның беделді жоғары оқу орындарында оқыды.
Мұнайшылар қаражаты есебінен Б.С.Сағынғалиевтің қолдауымен Атырауда мұнай және газ институтының бас оқу корпусы салынды, бұл оқу орнын ашу кезінде маңызды роль атқарды. Нәтижесінде 38 жыл ішінде жоғары білімі бар 30 мыңнан астам мұнайшы маман даярланды. Б.С.Сағынғалиев қазіргі кезде Қазақстанның мұнай өнеркәсібінде және одан тыс жерлерде түрлі лауазымдарда жұмыс істейтін мұнайшылардың басшылық құрамын дайындауға үлкен мән берді.
1987 жылдан бастап Б.С.Сағынғалиев ҚазКСР Мемлекеттік жоспарының Мұнай және газ бөлімінің бастығы, «Казнефтебитум» ҮЕҰ бас директоры, «Мұнай ҒПО» АҚ президенті, «Жаксимай» ЖШС бас директоры болып жұмыс істеді. 2000 жылдан бастап зейнеткерлікке шықты.
1977 жылдан 1987 жылға дейын мен Гурьев (Атырау) қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы болып жұмыс істедім. Осы жылдар бойы біз Б.С.Сағынғалиевпен бюро мүшелері және облыстық партия комитетінің мүшелері, облыстық және Жоғарғы Кеңес депутаттары болып, Қазақстан Компартиясының ОК құрамына кірдік. Ол Қазақстан Компартиясының ХІV-ХVІ съезінің және КОКП ОК XXVI съезінің делегаты болып сайланды.
Бөлекбай Сағынғалиұлы нағыз Отан патриоты, іске адал, лайықты адам және қамқор әке, жақсы үй иесі еді. Ол өте принципті болды, облыстық және ҚКОК комитеттің бюросында немесе пленумдарында, өз ұстанымын батыл айтып, шенеуніктерді лауазымдарына қарамай сынға алды.
Каспий маңы әлеуметтік-экономикалық дамуы бойынша қабылданған одақтық Министрліктің бұйрықтары, КОКП ОК және КСРО Үкіметінің қаулылары қойылған мақсаттарға қол жеткізді.
1988 жылы КСРО Геология министрлігінің алқасы Б.С.Сағынғалиевті «Теңіз кен орнын алғаш ашушы» төсбелгісімен және дипломымен марапаттады. 1995 жылы Б.С.Сағынғалиев бастаған мұнайшылар тобына Тенгиз алып кен орнын ашқаны үшін «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты» атағы берілді. Мұнай-газ саласының дамуы мен жемісті еңбегі үшін ол «Еңбек Қызыл Ту», «Қазан төңкерісі» ордендерімен, КСРО-ның көптеген медальдарымен және ҚазКСР Жоғарғы Кенесінің грамоталарымен марапатталды.
Бөлекбай Сағынғалиұлына «КСРО Құрметті мұнайшысы», «Қазақстанның еңбек сіңірген мұнайшысы» атағы берілді.
Сағынғалиұлы Бөлекбайдың жұбайы Хадиша Хаирқызы, қарапайым, ақылды және зиялы, қазақтілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі, оның қиын еңбектерінде қасынан табылып, тірек бола болды. Аскар және Мұхтар атты ұлдары мұнайшы-геолог болып, әкесінің ісін жалғастырып келеді.
Ұзақ науқастанып 2009 жылы Бөлекбай Сағынғалиұлы Сағынғалиев дүниеден өзды. Ол туралы естелік қазіргі және өсіп келе жатқан ұрпақта сақталатынына күмән жоқ.
Р.Т.Шырдабаев,
мемлекеттік және қоғам кайраткері.
НҰР-СҰЛТАН қ., сәүір 2019 ж.
