Қазақстанда бензин мен дизель отынының әлемдегі ең төмен бағасы бар екені жасырын емес. Бұған дейін аталған мәселеде Венесуэла көш бастады, бірақ бүгінде қазір біз оны да айналып өттік. Онда мемлекет аптасына бір рет бензин жібереді, қалған күндері жанармай құю бекеттерінде тек баға ғана жазылып тұрады екен.
Соңғы рет Қазақстанда бензин бағасы 2021 жылы өзгерді. Өткен жылы баға көтеріліп, инфляция деңгейі 21 пайызды құрады. Ал жанар-жағармай бағасы тіпті төмендеді.
Және бұл әрі қарай жалғаса алмайды. Себебі елді арзан отынмен қаматамасыз ететін мемлекет емес, мұнай өндіруші компаниялар.
Олар өндірілген мұнай өнімдерінің 30-70 пайызын ішкі нарыққа іс жүзінде өзіндік құны бойынша жеткізуге міндеттелді. Әрі қарай бензин мен дизель отыны ішкі нарықта таратылды. Өздеріңіз білетіндей, Қазақстанда мұнай өнімдерін автокөліктің барлық түрлерімен экспорттауға тыйым салынады. Қазір канистрлермен тасуға да болмайды.
Қазіргі баға біздің дизель отынымыздың ауызекі екі тілдегі “серый” схемалар бойынша Ресей, Өзбекстан және Қырғызстан сияқты көрші елдерге ағып кетуіне мүмкіндік береді, мұнда бағалар 50-80 пайызға жоғары. Бұл кәсіпкерлерге отынды шетелге заңсыз әкетуге және сол жерде жоғары бағада қайта сатуға қызығушылық тудыратыны сөзсіз.
Қалыптасқан жағдайда Қазақстанның мұнай-газ саласына оңай соғып тұрған жоқ. Олай дейтінім, соңғы 15 жылда бірде-бір жаңа инвестор кірген жоқ, нөлден бастап мұнай-газ кен орнын игерген жоқ, өйткені Қазақстан тиімді емес. Біріншіден, бізде жоғары салықтар бар, екіншіден, модельдік келісімшарттардың талаптарына сәйкес өндірілген мұнайдың кем дегенде 30 пайызы ішкі нарыққа жеткізілуі керек. Бірақ іс жүзінде біз сандардың үнемі өсіп келе жатқанын көріп отырмыз, өйткені ескі кен орындарында өндіру азайып келеді, ал Теңіз, Қашаған және Қарашығанақ сияқты алыптардың ішкі нарығына мұнай жеткізуге мемлекет міндеттей алмайды. Бұл компаниялар елге бір грамм мұнай бермейді, өйткені олар санауды біледі. Олар “мұнайдың экспорттық бағасы - 1 тонна үшін 300 мың теңге, ал ішкі бағасы - 95 мың теңге. Біз мұнайды ішкі нарыққа экспорттық бағамен жеткізуге дайынбыз!» деп ашық айтады. Егер мемлекет мұнайды экспорттық бағамен алса, онда жанармай құю бекеттерінің бағасы көтеріледі.
Бензин мен дизель отыны бағасының өсуіне қатысты айтар болсам, баға жыл сайын ресми инфляция мөлшерлемесі бойынша 10-15 пайызға өсуі керек еді. Содан кейін мұнайшылар жақсы ақша табар еді. Қазір олар үлкен әлеуметтік жүктеме алып жатыр. Біріншіден, олар мұнайдың 50 пайызын ішкі нарыққа жеткізуі керек. Тиісінше, тұрақты инфляцияға байланысты мұнайшылар жалақыны көтеруді талап етеді, бірақ компаниялар мұны істей алмайды. Өйткені экспортқа мұнай әкетуге квота бар. Олар мұнайды тек ішкі нарыққа өзіндік құны бойынша жеткізуге мәжбүр.
Бензин құнының артуы мұнай компанияларына көмектеседі, ал дизель отыны құнының 20 пайызға артуы елдің оңтүстігінде болып жатқан шығынды жаппайды. Ағып кеткендей, ағып кетеді. Ресейден дизель отынының импортын тартымды ету үшін бағаның 20 пайызға өсуі қажет. Бүгінгі күні өнеркәсіп секторы - бұл мұнай, тау-кен компаниялары, зауыт-фабрикалар қазақстандық өндірістің дизель отынын ала алмайды, өйткені мұнай компаниялары бірінші кезекте аграршыларға отын жеткізуге міндетті. Жылына мұнайшылар ауыл шаруашылығы өндірушілеріне 1 млрд литр дизель отынын төмен бағамен жеткізеді, қалған көлемдер автожанармай құю станцияларына жіберілуі тиіс. Жағдайдан шығу жолы ретінде бизнеске Ресейден дизель отынын импорттауға мүмкіндік беріледі.
Нұрлан ЖҰМАҒҰЛОВ,
сарапшы,
Қазақстанның мұнай сервистік компаниялары одағының бас директоры
