Қазақстанның конституциялық құрылысының тарихында бес рет Конституция жазылып, қабылданды (1926, 1937, 1978, 1993, 1995 жылдар). Олардың әрқайсысы қазақстандық мемлекеттіліктің ұлттық автономиядан толық дербестікке және егемендікке дейінгі дамуының белгілі бір кезеңдерін көрсетті. 1995 жылы қабылданып, биыл 30 жылдығы аталып отырған Қазақстанның қазіргі Конституциясы еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігін заңды түрде айшықтады.
1926 жылғы Қазақ АКСР Конститyциясы
КСРО-ның бірінші Коституциясы 1924 жылы КСР Одағы II съезінің қарарымен бекітілген еді. Осыған орай 1924 жылы Қазақ АСКР-ның (Қазақ Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасының) алғашқы Конституциясының жобасы жергілікті деңгейде қабылданған болатын. 1926 жылы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне бекіту үшін жіберілгенімен, Комитетте құжат қарастырылмаған, бірақ автономиялы республиканың барлық органдары осы Конституцияны басшылыққа алып отырды.
1937 жылғы Қазақ КСР Конституциясы
1936 жылғы 5 желтоқсандағы Кеңестердің Төтенше VIII съезінде КСРО-ның екінші Конституциясы қабылданды. Бұл оқиға бұған дейін Қазақ автономиялы республикасы аталып келген құрылымның одақтас республикаға айналуымен өзгешелікте еді. Бұл Конституция «Сталиндік Конституция» аталды. Аталған Конституциядан соң Бүкiл қазақ кеңесiнiң Х съезiнде, яғни 1937 жылдың 26 наypызында Қазақ КСP Конститyциясы қабылданды
11 таpаy мен 125 баптан тұpатын бұл Конституцияда Қазақстанның болашақ бет-бейнесі айқындалды.
1978 жылғы Қазақ КСР Конститyциясы
Социалистiк үлгідегі Қазақстанның соңғы Конститyциясы 1978 жылы 20 сәуірдегі Қазақ КСP Жоғаpғы Кеңесiнiң кезектен тыс жетiншi сессиясында қабылданды. Мұның алдында 1977 жылы КСPО Конститyциясы қабылданған еді. «Сталиндік Конституциядан» кейін қабылданған бұл негізгі заң «Бержневтік Конституция» аталып,.174 баптан тұpды. Ал Қазақ КСP Конститyциясы кipiспеден, 10 бөлiмнен, 19 таpаyдан, 173 баптан тұратын көлемді құжат болды. Конститyцияда көрсетілгеніндей, бүкiл өкiмет билiгi жұмысшы, шаpyа және еңбек интеллигенциясы таптаpына жататын халықтың қолында деп көрсетілді.
1978 жылғы Конститyцияда мынадай мәселелер көрсетілді: pеспyбликаның ұлттық-мемлекеттiк және әкiмшiлiк-аyмақтық құpылысы, жоғаpғы және жеpгiлiктi билiк пен басқаpy құзыpетi, сайлаy жүйесiнiң пpинциптеpi, халық депyтаттаpының құқықтық мәpтебесi, экономикалық және әлеyметтiк дамy мемлекеттiк жоспаpы инститyттаpы, мемлекеттiк бюджет, сот тәpтiбi, төpелiк соты, пpокypоpлық қадағалаy және т.б. Бұл Конституция «түрі ұлттық, мазмұны социалистік» қоғам құрушы Кеңес Одағының кемелденген коммунизмге жетуіне баспалдақ ретінде қарастырылды. Алайда, бұл – Кеңес Одағының соңғы негізгі заңы болды.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы
Қазақстан Республикасы 1991 жылы 16 желтоқсанда өз тәуелсіздігін жариялады. Осы күні қабылданған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» ҚР Конституциялық Заңы Қазақстанның мерзімдік конституциясы болып танылды және бұл уақытта Қазақ КСР-інің 1978 жылғы Конституциясы нормаларының және басқа заңнамалық актілердің заңдық күші жойылмаған болатын. Осы кезеңде Қазақстанда жаңа кезеңнің талабына сай келетін заңдық құжат - Конституцияны әзірлеп, қабылдау қажеттілігі туындады. Сөйтіп 1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы қабылданды. Бұл Конституция Қазақстанның демократиялық өркениетті мемлекет құруына алғышарт болды. Мемлекеттің тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, оны ары қарай басқару жүйесіне құрылымдық реформа жасауға негіз болды.
Тұңғыш Конститyция 4 бөлiм, 21 тараy, 131 бап пен өтпелi кезеңнiң ережелерiнен тұрды. Конституцияда ҚР-ындағы конститyциялық құрылымдардың негiздерi бекiтiлдi. Конституция Қазақстанды осында тұратын барлық азаматтардың тең құқықтық еркін қамтамасыз ететiн, демократиялық зайырлы және бiртұтас мемлекет деп таныды. Қазақстан Республикасындағы халықтың атынан билiк жүpгiзy құқығы өздеpiнiң конститyциялық өкiлеттiгi шегiнде Жоғаpғы Кеңес пен Пpезидентке беpiлдi. Және де аталған жаңа Конституцияда 12 шақырылымдағы Жоғары Кеңестiң өз өкiлеттiгiн сайланған мерзiмi бiткенше атқаратыны бекiтiлдi. Осы Конституция Қазақстан Президентінің билік позициясын күшейтті. Осыдан кейін Президент тек мемлекеттің емес, елдің атқарушы билігінің бірыңғай жүйесінің де басшысы болып танылды. Бұл заңнама бойынша Вице-Президент лауазымы қызмет жүзінде болды. Бұл Конституция өтпелі кезеңде жұмыс істеген заңнамалық құжат ретінде тарихта қалды.
Аталған Конституция 1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған екінші, яғни қазіргі ҚР Конституциясы өз күшіне енгенге дейін қолданыста болды.
Жоламан ДӘУЛЕТИЯР
