Жаз және ерте күз- жаңа піскен көкөністер мен жидектер кезеңі. Бірақ өсімдік өнімдері өзінің барлық пайдалылығына қарамастан, көкөністерде нитраттың химиялық қосылыстары көп болған жағдайдаадам үшін қауіпті болуыда мүмкін. Біз нитратпен уланубау үшін нені білуіміз керек?
Нитраттар немен қауіпті? Нитраттар-аммоний тұздары. Олар топырақ компоненті болып табылады және қажетті аммоний синтезі үшін өсімдіктер пайдаланылады. Топырақта нитраттардың шамадан тыс жиналуы адамдардың қарқынды егін егу шаруашылығымен айналысу себеп болуда.. Нитраттардың өздері қауіп төндірмейді. Себебі жануарлардың қанына нитратты енгізу арқылы жасалған зертханалық сараптамада ағзаның қандай да бір бұзылуы жағдай болмаған. Бірақ асқазан-ішек жолына түскен кезде микрофлораның әсерінен нитраттар нитритке айналады. Нитриттер гемоглобинмен қосылады және метгемоглобинді құрайды. Бұл заттар адам үшін қауіпті.Себебі метгемоглобин бұл функцияны орындай алмайтындықтан адам ағзасына толық көлемде оттегіні жеткізбейді, осының салдарынан оттегі жетіспеушілік пайда болады. Ал гемоглобиннің негізгі функциясы-өкпеден организм тініне оттегіні тасымалдау. Сондай-ақ, ересек адамдарда метгемоглобин-редуктаза ферментінің әсерінен метгемоглобиннің гемоглобинге кері айналуы орын алғандығы белгілі. Сондықтан ересектер арасында улану жағдайы жиі кездеспейді. Алайда, адамдардың белгілі бір санаты нитратпен улануға бейім . Бұл жүкті әйелдер, қарт адамдар, сондай-ақ анемиясы, тыныс алу және жүрек-қантамыр жүйесінің патологиясы бар адамдар. Кішкентай балаларда метгемоглобин-редуктаза ферменті белсенділігі әлсіз болғандықтан үш жасқа дейінгі балалар,әсіресе өмірінің алғашқы айларында нитратпен улануға бейімділігі жоғары. Яғни, метгемоглобин қалыпты гемоглобинге кері айнала алмайды.
Адам үшін қауіпті нитраттардың мөлшері: ересек адам үшін кг құрайтын дене салмағына нитраттардың ең жоғары рұқсат етілген мөлшері 5 мг, ал бала үшін- 50 мг аспайды.Салыстырмалы түрде оңай, қандай да бір бұзылушылықсыз адам нитраттың күндізгі дозасын 15-200 мг-ға ауыстыра алады.Нитраттың шекті рұқсат етілген доза -500 мг, ал 600мг-ересектер үшін шынымен уытты доза деп саналады. Кішкентай нәрестелер улану үшін 10 мг нитраттар жеткілікті.
Нитраттар негізінен көкөніс, жемістердің тамырларында, сабақтарында, жапырақтардың ірі тарамдарында, қабықтарында жиналады. Нитраттар піскеннен жеміске қарағанда жасыл, жетілмеген, әлі піспеген жемістерде әлдеқайда көп.
Нитраттың ең жоғары концентрациясы өсімдіктердің пісу кезеңінде болады. Метгемоглобиннің концентрациясы 15% - дан артық болған жағдайда улану белгілері пайда болады. Нитратпен уланудың белгілері: бет терісінің көгеруі, әсіресе мұрын үшбұрышы , тырнақ, көрінетін шырышты қабықтар;Жүрек айнуы, іштің спазмалық аурулары; қан қоспаларымен жиі іш өту, бауыр мөлшерінің үлкеюуі, пальпация кезіндегі оның ауыруы; бас ауруы, құлақтағы шу, бастың айналуы, ұйқышылдық; ентігу; жүректің жиілеуі; сананың бұзылуы, тіпті жоғалтуға дейін.
Нитратпен улану жағдайын балалар өте ауыр қабылдайтындығын біліп жүру өте маңызды!
Назар аударыңыз: созылмалы улану кезінде спецификалық емес симптомдар байқалады: әлсіздік, тез шаршау, еңбекке қабілеттіліктің төмендеуі, терінің бозаруы. Нитраттар нитрозаминдер жасай отырып, аминдермен өзара әрекеттесуі мүмкін. Бұл заттар канцерогенді және мутагенді әсер етеді. Алдын алу шараларын білсеңіз, уланудың алдын алуға болады. Алдын алу шараларын орындау қиын емес, бірақ бұл денсаулықты, кейде өмірді сақтауға көмектеседі. Бұл қарапайым ұсыныстар: ерте піспеген жемістердің құрамында нитраттар болады, сондықтан көкөністер мен жидектерді маусым кезінде қолданыңыз. Көкөністер мен жидектерді дүкендерден, супермаркеттерден сатып алыңыз, онда әрбір партия нитраттың құрамы көрсетілген құжаттармен бірге жүреді. Қарбызды жолдан сатып ала отырып, олардың қауіпсіз екеніне сенімді болуға болмайды.. Естеріңізде болсын суда нитраттың иісі шықпайды және дәмі білінбейді. Олардың болуын тек зертханалық жолмен анықтауға болады. Суды қайнатсаңда, сүзгіден өткізсеңде судағы нитрат кетпейді. Өсімдікті тазалау кезінде нитратты бөліктерді алып тастаңыз: бақшаларда бұл жеміс — жидектердің жанасқан бөлігінде , ал қияр, қызылша, шалғамда -екі ұшында болады. Қолданар алдында көкөністерді суға салыңыз. Бұл әдіс нитраттар деңгейін 20-30% төмендетуге мүмкіндік береді. Нитраттардың төмендеуі өнімдерді термиялық өңдеуде байқалады. Сонымен, қайнату кезінде көкөністердегі нитраттар деңгейін шамамен 60-80% - ға төмендетуге болады. Нитраттар көкөністердің қабығына барынша шоғырланатындықтан, оны тазалау қажет. Бұл, атап айтқанда, қияр мен кәдіге қатысты.
Искакова Айгүл Сабырқызы
Атырау облысының санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменті басшысының орынбасары
